جوجه کشی

میش مرغ

میش‌مُرغ پرنده‌ای از خانواده هوبرگان است که در دشت‌های وسیع بی‌درخت، زمین‌های استپی و کشتزارای پهناور حبوبات و علفزارها زندگی می‌کند.

این پرنده دارای گردن و پاهای کشیده، بالها و منقار پهن و پرهای رنگارنگ است و روی زمین لانه‌سازی می‌کند.میش مرغ در فصل بهار تخمگذاری می‌کند و در هر دوره تخمگذاری نیز دو تا چهار تخم می‌گذارد؛ پس از ۲۵ الی ۲۷ روز جوجه‌ها به دنیا می‌آیند. میش مرغ یکی از بزرگترین پرندگان ایران است و از نظر شکل و جثه شباهت زیادی به بوقلمون دارد. طول بدن آن به یک متر و وزنش به بیش از ۱۵ کیلوگرم می‌رسد. پرهای میش مرغ در قسمت پشت نخودی سیر با راه‌های عرضی سیاه و در قسمت شکمی، کاملا سفید رنگ است. میش مرغ پاهای قوی و بلندی دارد که به سه انگشت ختم می‌شود. این پاهای قوی، برای میش مرغ که کمتر پرواز می‌کند، اهمیت زیادی دارد.این پرنده بسیار زود رم و محتاط است و با اینکه پروازش قوی است، اغلب در مقابل خطر می‌دود یا مخفی می‌شود. نر و ماده این پرنده شبیه به هم هستند ولی نرها جثه بزرگتری دارند. پرنده نر بالغ نوار بلوطی رنگی در ناحیه سینه دارد و پرهای سبیل‌مانندی مرکب از موپرهای سفید در دو طرف صورت آن دیده می‌شود. میش مرغ‌ها، بیشتر در کشتزارهای مسطح مانند مزرعه‌های گندم، نخود، یونجه و… زندگی می‌کنند. تغذیه این پرنده بسیار متفاوت و شامل مواد گیاهی و حیوانی مختلف است، از جمله حشرات، قورباغه و سوسمار.

میش مرغ

میش‌مرغ، پرنده‌ای با قدمت ۵۰ میلیون سال

خانواده هوبره یاotidiae در نگاهی گذرا یادآور گونه‌های بزرگ جثه خانواده ماکیان‌سانان مانند قرقاول یا بوقلمون است، اما در واقع هوبره‌ها به راسته درناسانان تعلق دارند. میش‌مرغ نیز که پرنده‌ای زیبا و یکی از بزرگ‌ترین پرندگان ایران است، از تیره هوبره است و یافته‌های فسیل‌شناختی نشان می‌دهند هوبره‌های اولیه ۵۰ میلیون سال پیش می‌زیسته‌اند. از آنجا که بیشتر ترجیح می‌دهند روی زمین راه بروند، پاهایی بسیار قوی دارند که از ۳‌‌انگشت جلویی بسیار قوی و یک انگشت تقریبا تحلیل رفته عقبی برخوردارند. تاکنون ۲۵ گونه از این خانواده شناسایی شده است.

میش‌مرغ پرنده‌ای بسیار باهوش است و براحتی توسط انسان قابل شکار نیست؛ اما از آنجا که پرنده‌ای حساس است، در مقابل تغییرات زیستگاهش آسیب‌پذیر می‌نماید و با تغییر زیستگاه، محل زندگی خود را ترک و مهاجرت می‌کند. به‌گفته کامبیز بهرام سلطانی، کارشناس محیط زیست و اکولوژیست، براساس گزارش اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، این پرنده در فهرست قرمز قرار دارد و تبدیل زیستگاه این پرنده به زمین‌های کشاورزی و شکارهای غیرقانونی از عوامل تهدید این گونه است. این اکولوژیست باسابقه ایران با اشاره به پراکندگی این پرنده افزود: دامنه پراکندگی میش‌مرغ مراکش و پرتغال را در برگرفته است، کل اروپا را پوشش می‌دهد و تا آسیای مرکزی و چین شرقی پیش می‌رود. این گستره اگرچه بسیار وسیع جلوه می‌کند، اما تضمینی برای جلوگیری از انقراض این گونه به شمار نمی‌رود.

بهرام سلطانی ادامه داد: به همان شیوه که بعد از یک رگبار تابستانی، آب در فرورفتگی‌های کوچک زمین توزیع می‌شود، طی ۲۰۰ سال اخیر موجودیت میش‌مرغ نیز به همین شیوه دگرگون شده است. بررسی‌ها نشان داده است کل منطقه پراکندگی میش‌مرغ که در گذشته جهت‌های فراوانی را در خود جای داده بود و غالب آنها  صدها کیلومتر با هم فاصله داشتند، به مرور زمان کوچک و کوچک‌تر شده و جمعیت کمتری را در خود جای داده است.

این متخصص محیط‌ زیست با اشاره به خصوصیات منحصر به فرد این پرنده گفت: میش‌مرغ چشم‌اندازهای طبیعی گسترده و باز که میدان دیدی آزاد را برای او فراهم می‌آورند، ترجیح می‌دهد. میش‌مرغ خود را از غنچه، جوانه، برگ و بذر گیاهان خودرو و پرورش یافته سیر می‌کند. از این رو در سازگاری با این طیف وسیع از مواد غذایی در میش‌مرغ، منقاری نه تخصص‌ یافته بلکه چندمنظوره تکامل یافته است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد میش مرغ بیشتر در کشتزارهای مسطح مانند مزرعه گندم، نخود و یونجه زندگی می‌کند و در فصل بهار که زمان جوجه‌آوری است، آشیانه خود را در قسمت‌‌های انبوه این مزارع می‌سازد؛ اما در پاییز و زمستان نیز می‌توان آنها را در مزارع درو شده مشاهده کرد. میش مرغ‌‌ها به محض احساس خطر به طرف نقاط مرتفع پرواز می‌کنند و از آنجا به دیده‌بانی می‌پردازند. براساس گزارش‌ها و مشاهدات کارشناسان سازمان حفاظت محیط‌زیست در استان همدان این پرنده در مناطقی خاص از استان همدان بویژه دشت اسدآباد زیستگاه داشته و در چمنزارهای دور از دید انسان لانه‌سازی می‌کند و تا همین اواخر نیز مشاهده شده است.

براساس این گزارش‌‌ها، دشت اسدآباد، دشت پهناوری است که در غرب شهرستان همدان و دامنه جنوب شهرستان اسدآباد قرار دارد.

پرندگان دشت اسدآباد شامل میش مرغ، عقاب طلایی و خروس کولی است و مهم‌ترین آنها میش مرغ است که هم‌اکنون به عنوان پرنده نادر قلمداد شده و ممنوع بودن شکار در این منطقه نیز به خاطر حفظ نسل آن است.
براساس گزارش سازمان حفاظت محیط زیست، متاسفانه جمعیت میش مرغ بشدت در حال کم شدن است. به عنوان مثال در زمان‌های گذشته دشت اسدآباد مامن تعداد بسیار زیادی میش مرغ بوده و حتی برخی از افراد محلی و دوستدار طبیعت از وجود هوبره در این دشت خبر می‌دهند که متاسفانه هم‌اکنون به دلیل تغییر و تخریب زیستگاه این پرنده، تنها تعداد معدودی از آنها مشاهده می‌شوند که ادامه این روند تهدیدی جدی برای نابودی این گونه باارزش از چرخه تنوع زیستی است.

مهندس کامبیز بهرام سلطانی با اشاره به اقدامات حفاظتی انجام شده و وضعیت انقراض این پرنده گفت: در محدوده اروپا وضعیت موجود میش مرغ با دقت تمام شناخته شده است. در طول قرن‌نوزدهم میش مرغ به عنوان پرنده بومی در انگلیس، سوئد، دانمارک، یونان و فرانسه منقرض شده است. روند انقراض در طول قرن بیستم در بخش‌های وسیعی از اروپای شرقی نیز ادامه یافت و میش مرغ به طور کامل از طبیعت سرزمین لهستان و یوگسلاوی سابق محو شده است. بدین ترتیب امروزه در قلمرو بسیار گسترده پراکنش میش مرغ تنها ۴ مکان، با جمعیتی نسبتا مناسب باقی مانده‌اند که ممکن است ادامه حیات این پرنده بی‌نظیر را میسر سازند. این مکان‌ها شامل پرتغال، اسپانیا، مجارستان و روسیه است. متاسفانه تاکنون کشورهای معدودی در جهت حفاظت از میش مرغ به اقداماتی جدی و هدفمند مبادرت کرده‌اند. مجارستان کشوری که به چاپ تمبرهای میش‌مرغ پرداخت، در شمار کشورهایی است که اقداماتی قابل تقدیر انجام داده است. ایجاد منطقه حفاظت شده برای این پرنده و آموزش و تنویر افکار عمومی کشاورزان به منظور حفاظت از آشیانه‌های این پرنده از جمله اقدامات موثر و مفید انجام شده است.

امروزه کشاورزان در این کشور با مشاهده تخم پرندگان آنها را جمع‌آوری کرده و سپس به یک مرکز تخصصی پرورش میش مرغ تحویل می‌دهند و مبلغی نیز به عنوان جبران خسارت دریافت می‌‌کنند. در این مرکز تخصصی، تخم میش‌مرغ‌ها در یک ماشین پرورش تخم قرار می‌گیرند و جوجه‌ها به دقت و با زحمت فراوان پرورش داده می‌شوند.
البته این روش تنها زمانی کاربرد دارد که در طبیعت جمعیتی از این پرنده وجود داشته باشد، بدین ترتیب در مجارستان کاهش جمعیت میش‌مرغ رو به کندی نهاده است. انتخاب روش‌هایی به منظور حفاظت از این پرنده در کشور ایران نیز باید براساس استفاده از تجربیات موفق کشورهای دیگر پیش ‌رود و مسوولان تصمیمات جدی‌تری برای نجات این پرنده منحصر بفرد و باارزش که قدمتی ۵۰ میلیون ساله دارد، بگیرند.

در بهار که زمان جوجه آوری است آشیانه خود را در قسمت‌های انبوه این مزارع می‌سازند اما در پاییز و زمستان نیز می‌توان آنها را در مزارع درو شده مشاهده کرد. میش مرغ‌ها به محض احساس خطر، به طرف نقاط مرتفع پرواز می‌کنند و در آنجا به دیده بانی می‌پردازند.

میش‌مرغ (چیرگ) با نام علمی(Great bustard Otis Tarda) از رده پرندگان، راسته درناسانان، خانواده هوبره و از جنس Otis می‌باشد. چیرگ جزء بزرگ‌ترین پرندگان گیاه‌خوار بوده و با جثه بزرگ و بال‌های کشیده و پرتوان، سنگین‌ترین پرنده قادر به پرواز جهان لقب گرفته است. طول بدن در نرها ۱ متر و وزن آن ۱۵ تا ۱۸ کیلوگرم و طول بدن ماده‌ها ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر با وزن ۵ تا ۸ کیلوگرم می‌باشد.

این پرنده دارای گردنی افراشته و پاهای بلند و قوی بوده که به سه انگشت ختم می‌شود. رنگ پرهای پشت حنایی روشن با خطوط قهوه‌ای تیره و سینه آن معمولاً سفید رنگ می‌باشد. چیرگ پرنده‌ای بسیار محتاط با چشم‌های تیزبین بوده که از فاصله دور خطر را احساس می‌کند و با پرواز و یا استتار، خود را از خطر دور نگه می‌دارد. این پرنده مناطق خلوت و آرام را ترجیح می‌دهد و از مکان‌های پر تراکم گریزان است. راه رفتن آن آرام و با وقار بوده و در حین راه رفتن و پاییدن اطراف، گردن خود را بالا نگه می‌دارد. این پرنده بیشتر زمین‌های پست و دشت‌های دیمی را برای اسکان خود بر می‌گزیند. شیوه زندگی آن کاملاً اجتماعی بوده و معمولاً در دسته‌های چندتایی و یا چند ده‌تایی مشاهده می‌شود. چیرگ در ساختار زندگی گروهی خود تدابیر امنیتی مخصوص را به اجرا می‌گذارد و برای حفاظت گروه از خطرات احتمالی به گماردن نگهبان می‌پردازد که این ویژگی می‌تواند تا حدودی چیرگ را در برابر خطرات شکار محفوظ نگه دارد.

پراکندگی جمعیت
پراکندگی جهانی چیرگ از شبه‌جزیره ایبری در اسپانیا شروع و تا شرق چین در آسیا ادامه می‌یابد. جمعیت میش‌مرغ در جهان مابین ۳۲۲۰۰ تا ۴۲۶۰۰ قطعه تخمین زده می‌شود که بیشترین آمار مربوط به کشورهای اسپانیا، روسیه، اکراین، ترکیه و مجارستان می‌باشد این در حالی است که بیش از نیمی از جمعیت چیرگ‌های دنیا در اسپانیا زندگی می کنند.  شرایط نامناسب زیستگاهی و امنیتی باعث شده که امروزه جمعیت چیرگ در معرض انقراض جهانی قرار گیرد و از جمعیت آن با گذشت زمان کاسته شود.

تولید مثل
حرکات جفت‌یابی چیرگ در اواخر فصل زمستان و اوایل فصل بهار با گرم شدن دمای هوا و طولانی شدن طول روز شروع می‌شود. پرنده نر با انجام نمایشات پرگشایی دم خود را به صورت چتر باز کرده به‌طوریکه پرهای ثانویه موجود در دو طرف بدن به شکل گل سفید و بزرگی در می‌آید و غبغب پرنده متورم و برجسته می‌شود. این حرکات و حالات در پی به‌دست آوردن همسر صورت گرفته و پرنده نر سعی دارد با ابراز احساسات و قدرت نمایی ماده‌های بیشتری را به طرف خود جلب کند. چیرگ از نظر جفت‌یابی دارای خاصیت چند همسری بوده بدین معنا که هر کدام از نرها به وسعت قدرت و جاذبه خود به تعیین قلمرو و جفت اقدام می‌کنند. سن بلوغ در ماده‌ها بین ۲-۳ سال و در نرها ۴-۵ سال می‌باشد. طریقه لانه‌سازی ساده بوده و گاهی بدون استفاده از پوشال و تنها برروی زمین ساخته می‌شود. زمان تخم‌گذاری عمدتاً در اواسط بهار بوده و معمولاً ۲ تا ۳ تخم گذاشته که رنگ آن خاکستری زیتونی با لکه‌های درشت و تیره می‌باشد. وزن تخم‌ها حدود ۱۵۰ گرم بوده و در فاصله ۲ تا ۳ روز گذاشته می‌شوند. بعد از گذاشتن آخرین تخم دوره هچینگ تخم‌ها شروع شده و تقریباً ۴ هفته به طول می‌انجامد. بعد از جفت‌گیری پرنده نر عملاً هیچ نقشی در پرورش و نگه‌داری از جوجه‌ها نخواهد داشت. پرنده ماده در پی اکتشاف لانه توسط انسان و جانوران لانه را ترک کرده و تغییر جایگاه می‌دهد. جوجه‌ها بعد از بیرون آمدن از تخم و تا مدت‌ها به مادر وابسته خواهند بود.

تغذیه
چیرگ پرنده‌ای تقریباً همه چیز خوار است که بیشتر از گیاهان (ساقه گیاهان، دانه غلات، جوانه‌های مرتعی، یونجه و …)، حشرات، مارمولک‌ها، ملخ‌ها و سنجاقک‌ها تغذیه می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که بیشترین ساعات تغذیه در اوایل و اواخر روز (صبح و غروب) می‌باشد و بقیه روز را به استراحت و پاییدن منطقه می‌پردازد.

زیستگاه
این پرنده بیشتر در دشت‌های باز، استپ‌های مرتعی، کشت زارها، مزارع دیمی و بدون درخت به‌سر برده و در روی زمین آشیانه می‌سازد. یکی از خصوصیات بارز این پرنده نشستن برروی زمین است که این ویژگی یکی از مشخصه‌های زندگی در زمین‌های وسیع و بدون درخت می‌باشد که به پرنده این امکان را می‌دهد که از دور خطر را تشخیص داده و عکس‌العمل مناسب نشان دهد. علاوه بر دشت‌های باز و زمین‌های مسطح، چیرگ را گاهی می‌توان برروی تپه‌های ماهوری اطراف زیست‌گاه مشاهده کرد.

حفاظت
چیرگ جزء پرندگان نادر و آسیب‌پذیر (Vulnerable) بوده که از نظر جهانی جمعیت آن رو به کاهش است و در حال حاضر در لیست سرخ اتحادیه بین‌الملی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) قرار گرفته است. در ایران نیز از سال ۱۳۴۶ این پرنده تحت حمایت اعلام شد و شکار آن ممنوع گردید. با توجه به اینکه در حال حاضر در ایران چیرگ در معرض انقراض قرار دارد لازم است نسبت به آسیب‌شناسی و احیای این گونه با ارزش اقدامات اساسی صورت پذیرد.

وضعیت گونه چیرگ در ایران
چیرگ بیشتر در قسمت‌های غرب و شمال‌غرب کشور خصوصاً در منطقه مکریان واقع در جنوب استان آذربایجان‌غربی پراکنده است. شکار بی‌رویه، تخریب زیستگاه، تبدیل زمین‌های دیمی به آبی (مکانیزه شدن کشاورزی) باعث کاهش بی‌رویه این گونه در دهه‌های اخیر شده است. جمعیت چیرگ در حال حاضر از ۱۰۰- ۱۵۰ قطعه تجاوز نمی‌کند و همین مسئله، نگرانی‌های عمده‌ای را از جانب دوستداران محیط زیست به همراه داشته است.
از عمده‌ترین زیستگاه‌های چیرگ در ایران می‌توان به دشت‌های اطراف بوکان (دشت سوتاو حمامیان، دشت اینگیجه و آلبلاغ، دشت قازلیان و دشت سه‌کانیان) اشاره کرد که بیشترین جمعیت تولیدمثل‌کننده و زمستان گذران میش‌مرغ در ایران را در خود جای داده‌اند. در حال حاضر شهرستان بوکان آخرین پناهگاه این گونه با ارزش در کشور می‌باشد و میش مرغ هم‌چون نگینی زیبا بر تارک دشت‌های استیپی بوکان می‌درخشد. امروزه میش مرغ یکی از مهمترین آثار طبیعی ملی در شهرستان بوکان بشمار می رود که می‌بایست تمهیدات ویژه‌ای را در راستای کاهش تهدیدات وارده و بالا بردن راندمان جمعیتی آن به‌کار گرفت. از طرف دیگر میش‌مرغ می‌تواند به عنوان یک جاذبه توریستی در منطقه مطرح شده و سیاحان زیادی را وارد منطقه نماید.

منابع:

جام جم آنلاین (سرکار خانم حمیده سادات هاشمی)

ویکیپیدیا

anthropology.ir